Friday, June 28, 2019

Khaw khawm

2011 census ah khan Mizoramah City pakhat - Aizawl chiah kan nei a, mihring cheng zat Nuai 3 kan tling lo deuh a. Town tia chhal theih hi 22 kan awm ve a, chung zingah chuan mihring sing chuang chenna chu khaw 11 chiah kan la ni. Chutihlaiin thingtlang khua (villages) erawh chu 853 lai kan awm thung. Heti taka thingtlang khua a tam hi kan tlangram lo neih vang te pawh a ni mahna. A nghawng tha lo tam tak awm thei nia ka rilrua lo lang te han sawi ve ila -

1. Sawrkar tan a buaithlak - 
Khua a lo awm ve tawh chuan mipuiten kan mamawh Health Sub-Centre, School, tui supply, kawng tha, buhfai supply, eirawngbawlna gas etc mamawh ve vek a ni a. Hengte a nihna ang thlapa han dah leh enkawl vek turin kan Mizoram Budget hian a tlin lo chu a ni ber e. A buaithlak. Chuta chhapah mahni khua ngeia sikul zirtir hna thawk turin a khaw mi leh sa lehkhathiam ten an lo daih lo a, a thawk pha chin chu khawpui zawk mi leh sa an lo ni a, khawpui zawk atanga khaw te zawka va insawn luh a lo chakawm fahran lo nen. A tam zawk chuan khaw hrang atangin an va thawk lawp lawp a, a khaw neitute thahnemngaihna ang an va umpha tawh thin si lo a. Sikul a chhia a, zirlai khawthlir a hniam a, hmabak a thim.

2. Mihring rilru suk thlek a hniam -
Thingtlang mai ni lo, khaw lian deuh zawk veng hmawr lamah te pawh a ni thei ang chu - retheih dan inang theuh theuh (rethei hmuhsitna lam ni lo in), nitin eichawp dap theuh theuh kan han inthenawm dal dal a, kan retheih pui te nen kan chenho dal dal khan kan inthlamuan tawn a, hmasawn tum ren rawna taima taka hnathawh a har ni te pawhin a lang. Khawpui ah erawh chuan rethei deuh te pawhin an thenawm lawkah mi hausa tak tak te nitinin an hmu reng a, chu chuan an rilru ah rual elna a tuh a, umphak tura taimak zawkna te, hmasawn tumna te a hring niin a lang.

Internet khawvelah ramdangte an chen tawh laiin thingtlangah chuan service tha thlen tir a lo harsa a, radio fiahlo taka ngaihthlak ngawr ngawr theihna khua te pawh a la awm ang chu. Heng avang hian mipuiten khawvel suk thlek an hmu pha lo a, mipui rilru a hniam. Hei tak hi a ni, kan politics ah pawh khawpui miten lung fing takin ram changkang zawkte um chakin kalphung changkang zawk han thlir mahse, thingtlang pa chuan khawpui pa thlir angin a thlir thui ve tawh si lo. Inthlanpui neih hunah lah Assembly House ah thingtlang khaw aiawh engemawzat an lo an lo awm thei si lo a. Thingtlang pa khawthlir a tawi miau avangin an vote zawngtu politician-ten thingtlang pa hmuh thiam tawk politics an khel a. Ram pum politics quality a pawt hniam a, ram hmasawnna a tithuanawp.

3. Eizawnna a harsa -
Lehkhathiam pawh ni lo, samtuak var vek tawh ka pu hian a ngaihtuah ve thin a ni ang chu - "Eng dang a lo ni hlei nem, mihringte hi kan lo in-ei-tawn mai mai alawm mawle" a ti khauh a. Ka pawm zawng tak a ni. Mihring tamnaah chuan eizawnna a awlsam a, pheikhawk siam, kuhva khawr, lu met, chawhmeh zuar, chanchinbu sem, bawnghnute sem etc ringawt pawhin chhungkua a chawm theih. In 100 (za) lek awmna khua ah TV leh Washing Machine dawr te, Car Show Room te han hawng ta rup mai ila, hralh a khat ve khawp ang. Khawpuia eizawnna tha tak leh hlawhtling tak din theihna angah khan thingtlangah chuan a theih ve loh.

Eizawnna a harsat avangin mahni lo theuhah feh diat diatin hah em emin kum khat ei khawp buh kan thlo ngawr ngawr a. Sum khawl a awm thei si lo. Primary Sikul awm tawk tawkna khua ah chuan, naupangten hmasawn tura sikul sang kai turin khaw ramri pelh a lo ngai a, chhungkaw sumin a daihlo a, chhungkaw rorel a buai. Naupang an khawngaihthlak a, sikul chawla thingtlang lo lama feh ta mai mai an tam phah. Khawvel hmundanga mi ten mahni ram mai duhtawk lo a, ram hrang hrang atanga hmasawnna chawk luh tuma an zin vah suau suau lai hian, retheih vangin mahni khua pawh kan pel hlei thei lo chu anih hi.

4. Dan leh thupek kenkawh kawngah -
Khawvela dan chipchiar ber awmna India ramah hian, Dan zamtute hian mifel hrem palh an hlau em em a, chumi a thlen loh theih dan ber tur chuan Dan pawh a chipchiar thei ang berin an zam reng a ni. Mahni khua chu kan hmangaih theuh a, zu leh ruihhlo do kawngah pawh kan khua fihlim se kan duh theuh. Amaherawhchu kan dan zamtute hian an fimkhur luatah khua leh tui ve ve, nihna thuhmun ve ve chu inman ngawt an lo phal awzawng lo a. Sawrkarin dan leh thupek kengkawh tura a rawih - Police leh Excise te tello chuan lo man ngawt kha a phal si lo. Khua a tet lutuk chuan dan kengkawhtute an lo awm mai thin si lo a. Khaw hla taka mi chah chhuah dawnin thil tisualtute an tlanbo hman a hlauhawm si. Khawtlang hruaituten dan bawhchhe chungin dan siam chawp an lekkawh a. A huho in dan kan bawhchhe dual dual chu anih ber hi.

5. Ram Economy in a tuar -
Kan ram a chhengchhia a, kan inhnangfakna ber Buh han ching hluah hluah tura a buaithlak avangin ramdang atangin Buhfai kan chaw lut lo thei lo a. Hei hi chu sawi loha lum a ni. Anih ranvulh lam te hi? Ranvulhtute buaina ber chu, khawilai mai pawh hi 'mi ram'vek a lo ni thin a. an thu dawn tam ber chu "Helamah in ran rawn tlat tir tawh suh u" tih hi a ni. Ran pakhatin puar khawp hmu turin ram a duh zau ve si a. Mual hnih thum dan lekah khua a lo awm zel mai si a, khua a awm dek dek chuan lo leh huan a lo awm ve zel bawk nen. Ranvulhtute an chep tak meuh meuh a. Hemi in a hrin chhuah chu chawhmeh tur 'Sa' kan intodelh lo lehpek hi a ni. Vairam atangin Sangha leh Shillong bawng sa kan chaw lut a, Kawl bawng leh Vawk note kan chaw lut bawk. Ram economy tha tur chuan kan ram chhunga pawisa te a theih ang ang hup beh leh ramdang pawisa lakluh char char a ngai a. Keini erawh chuan buhfai mai ni lovin, chawhmeh leh silh leh fen lei nan ramdangah kan pawisa kan sem chhuak ur ur mek a nih hi. Kan ram chhungah pawisa vir vel a kiam a, economy-in a chhiatpui a, rethei kan pung. Silchar kawng reilote an dan pawhin a ram pum huapin kan 'tam' deuh zel chu a ni ber e. Khawpuia chengte inhnangfakna tham khawp thingtlang lo ah kan thlo chhuak leh bawk si lo.

6. Bio-Diversity lam -
Mithiamten an sawi chamchi chu - Mihring te, thing leh mau te leh ramsa te hi in mamawh tawn, inngheng renga awm tur kan ni, tih hi a ni. Kan rama ramsa leh sava te an tlem chak dan em em te hi, chenna tur ram an vai tan chu a ni ber e. An chenna thinah khan khua a lo awm zel tawh si a, thingtlangah lah khawpui angin duhtawka sa hmeh tur a awm ve si lo. Sa hmeh a khat avangin ramsa kah a lo manhla a, mahni khaw bul hnai theuh ami ramsa leh sava kan veh suau suau chu a ni ber e. Hun kal deuh tawhah kha chuan naupang zirlaibu ah 'Mizoram chauha ramsa awm' tih te kha a chuang ve thinin ka hria, tunah erawh chuan zirlaibua telh ngam pawh a ni tawh dawn em ni? Ramsa chu sawi loh, Sangha, Chakai, Chengkawl, Khuaibu thlengin a vang tawh a nia. Thangthar ten Internet leh television atangin ramsa leh sava te hi an hmu phak chauh ang tih a hlauhawm tan ta. Thingkung pawh kan kit rem chak viau in a rinawm, kan bazara thingzai an zawrh te han en hian. Chhura rual rual thingkung an kih atanga an rawn zai chhuah ni lo, thing naupang te te atanga zai chhuah  tih chiang ngawih ngawih ten kan bazar an luah tawh chu a ni ber e. A zirmi ten sawi dawn se, kan ramngaw leh nungchate kan suat avanga kan tawrhna tur chu an sawi teuh thei ngei ang le.

Kan sawi lan loh, sawi tur dangte pawh la awm thei mahse a chunga kan tarlan atang ringawt pawh khian Mizoram hmasawnna tur tam tak hi thingtlang khaw tam lutuk hian a pawtchhe ve niin ka hria a. Theih nise khaw hmun rem deuh hlekah hian insawi khawmin, a tlem berah mipui singkhat tal chenna khua ah zel han awm khawm ta ila, tun dinhmuna khawpui chauha awm thei nia kan ngaih, kan khua ngeia awm atana kan it em em thin te kha kan nei thei ve tawh dawn tihna a ni. Kum tlem azawng chu mahni khaw hlui ngaiin kan lung te pawh a leng mahna, a rei hunah erawh chuan lawm tur chu keimahni mai ni lovin, kan thlahte, kan tu leh fa te an ni dawn a ni.

(NB : He article hi thingtlang pa hmuhsit vanga ziak a ni hauh lo a, a ziaktu hian Mizoram pum hmasawnna tur a ngaihtuahna zawnah khaw te reuh te te tam tak awm avanga Mizoramin a tawrh dan hrang hrangte a thai lan duhna vang zawk a ni e.)









No comments:

Post a Comment