Monday, July 15, 2019

Mahni Inhmangaih

Mihringte tana pawimawh berte zing ami chu Hriselna hi a ni. Hrisel tur chuan thil pahnih ngai a awm - Taksa Hriselna leh Rilru Hriselna. Heng thil pahnihte hi pum khat, kal kawp tlat an nih avangin lak hran theih an ni lo. Taksa a hriselloh chuan rilru a hrisello a, rilru a hriselloh chuan taksa in a tuar nge nge thin. An pahniha hrisel kawp thlap tur hian mahni kan inhmangaih a ngai a ni. Mahni inhmangaih tih hian mahni hmasial nena ngaih pawlh tur a ni lo. Thil hrang hlak a ni.


TAKSA HRISELNA

1) Ei leh In - Mizote chuan taksa hriselna kan ngaihtuah hian a hrisello lamah Zu leh Ruihhlo kan ngaihtuah thleng nghal thuai a. Heng chauh lo hi ngaihtuah tur a tam awm e. Taksa hrisel tur chuan chaw hrisel kan ei a ngai - Thei rah, thlai leh sa te pawh a hrisel thei ang ber kan ei a tha. Thlai lamah a tharlam ngei, rannung thahna hlo leh lei tih thatna hlo hmang loa thar ngei thlai (organic vegetables and fruits) ei theih hi duhthusam a ni. Ram changkang apiangin dawi hlo (chemical)  tello thlai an ngaisang ania. Sa lamah pawh a hrisel tih kan hriat ngei te,  ram dang atanga kan lakluh zingah pawh rei tak a that theihna atana dawi hlo telh ni lo te, ei hram hram a tha.

Mi thiamte chuan mihring taksa hi kum maktaduai engemawzat atanga khawvel inher dan mila lo insiamrem hret hret (evolve/adapt) a ni, an ti a. Ram bahra mai mai an rin lai pawha taksa tana pawimawh em em thau (Fats) lo khawl ngar ngar leh ren taka hmang thei turin a lo in siam rem chho a ni, an ti. Amaherawhchu kum zabi 20-na atang erawh chuan kan ei leh in a lo tui thur thur a, ram bahra mai mai hmang pawha taksa chawi nung hram hramtu taksa bung hrangte khan thlum, thau leh taksa ti thau thei tu hrang hrang, an beisei aia tam an hmu ta mawlh mawlh mai si a. An insiamrem (adapt) hman tawh si lo a, mi tam tak te hi kan thau ta a ni, an ti. Zuk leh hmuam, zu leh ruihhlo te hi zawimuanga kan taksa tichhetu an nih avanga sira kan hnawl anih si chuan, kan taksa mamawh aia tam kan ei pung pung hian, kan thau ei te, kan thlum ei te pawh hian zunthlum, thisen sang, adt. natna hmangin zawimuangin thlanmual min panpui ve hret hret tho a lo ni reng mai, kan inngaihtuah nawn a va tha em!

Tui in tlem avanga natna lar tak 'Kala lungte awm' hi veitu kan tam viau bawk. Puitling taksa 60% hi tui a ni a, kan zun leh ek bakah kan thlan atang te in a chhuak fo a. Hemi chhungkhat leh tur hian tui kan in that a ngai. Tui in tlem vang hian Kal (kidney) a awm thil chi hrang hrangte kha an lo inhlawm khawm a, lungte an lo siam ta a ni. Chuvangin puitling chuan ni khatah tui litre 2 tal in theih a tha. Thlan a tlak tam dan a zirin a aia tam pawh. A lutuk chin erawh a tha lo thung.

Tunah hian India ram pumah Aizawl hi mipui cheng zat mila Kansar (Cancer) tam berna (Cancer Capital of India) an ti ta hial mai. A va rapthlak em! Zir mi te chuan zuk leh hmuam bakah thlai/sa rep kan ei nasa hi an puh. A dik hmel khawp mai. Hei bakah hian mimal tak chuan dawi hlo telna thlai, theirah leh sa kan ei bakah dawi hlo telhna tui kan in nasat vang te pawh hi a ni thei angem aw, tih ngaihdan chu ka nei, mahse zirchianna erawh ka nei lo thung.

2) Insawizawi - Mexico ram hmar lamah khuan hnam chi khat Tarahumara an tih chu an awm a. Intlan-chak-rei-siak (Marathon) ah chuan a hnam ang zawngin khawvelah a turu ber pawl an ni awm e. Tlang pang khawk rawk tak takah an tlan zawi zawi a, chutiang intihsiakna kut (Festival) pawh an nei thin hial a, hmasang atanga chuti taka taksa hrisel hnam chu an ni. Amaherawhchu kum zabi 20-na a lo inher chhuak a, khawpuiah an cheng ve tan ta, an thlahtute angin thui tak tak tlan ngai lovin sumdawnna te khawihin Pisa ah te hahdam takin ei an zawng ve ta a. Chumi avang chuan an mi leh sa, khawpuia cheng te reng reng chu an thau ta em em mai a. Intarnet leh TV a kan hmuha 'thau lutuk uluk ruk' ho ang kha an lo ni chho ta a ni. Mithiamte chuan an thlahtuten an taksaa thui tak tak an tlan theihna thuruk, ni khata nasa taka tha an hmang chung pawha an taksa in chakna a khawl ruk theihna thuruk an kawl leh hnutchhiah kha, an taksa awl thawng ta lutuk ah  a lo insiam rem (evolve/adapt) hman tawh si lo a, chu chu an thau pui ta vak vak mai niin an ring.

Kan ram nula leh tlangvalte zingah pawh tleirawl/rawlthar chhuaha hrisel leh harh tha tak, infiamna lama sikul pumpui te ngaihsan rawn ang chi hi an chawlhsan hnua thau chho hner hnur kan nei ve ta fo mai. Tin, insawizawi ve fat fat a, chawlhsan leh ta si, inchhung insawizawina (gym) han ti ve ngar ngar a, chawlhsan leh ta si ang chi, thau ta viau an awm nual bawk. Kan chhunzawm ngar ngar thei anih dawn loh chuan insawizawi te pawh hian kan taksa kan tibuai ve a ni mai lo maw? Thau chuan hriselloh chans (chance) a sang ting a ni mai si ale. Engle khawle, keini pawh kan pi leh pute kha hlo thlo, ramvaka ei zawng an ni a. Kan taksa ah hian awm awl lutuk vanga thau viauna thuruk hi min la hnutchhiah ve hlawm a ni mai thei asin,  Mizo dulkiar tak tak kan tam sawt em mai. Chuvangin Zofate hian, kut hnathawka eizawng kan nih loh chuan kan taksa hriselna atana nitin insawizawi fo hi kan tihmakmawh a ni,  ti ila  kan sawi sual tam lo ang.

3) Damdawi - Mi thiamte chuan zu in vak vak a thatlohna ber chu kan ei leh in zawng zawng a lo thlifim thintu Thin (liver) hna a thawhtir nasa lutuk a, a tlin lo a, taksa in a chhiat phah a ni, an ti thin. Zu ang bawk hian dam kan duh luatah Mizote hian damdawi kan ei nasa hlawm hle mai. A thatna lamah tha em em mahse lehlamah nghawng a nei tel lo thei lo a, chumi lo tuar fo tu chu kan Thin tho hi a ni, an ti. Thin ber a that tawh loh chuan hnuk chah a hla lo. Australia ramah chuan damdawi ei nasat vanga damlo hi kumtin mi 230,000 vel hi damdawi inah dah luh ziah ang an ni. Kan taksa hian khuanu duan thlai leh sa te hi chu tha takin a lo senglut mai a, amaherawhchu mihringin kan tihdanglam leh siam chawp eitur leh damdawi te erawh hi chu a lo hmelhriat thin lo atin ni. Hei vang hian ram thenkhatah chuan ramhmul damdawi  te an intihhmuh chho a, kan zoramah ngei pawh ramhmul damdawi (herbal medicine) lam kan uar ve telh telh a, a lawmawm hle mai.

4) Pumpui hmangaih - Thatchhiat vang te, buai vang te, hnathawh hunbi dik loh vang te in hunbi mumal nei lova chaw ei leh chaw nghei kan tam ta telh telh mai. Thenkhat zinglam chaw ei ngai miah lo te, thenkhat zan rei tak tak riltama meng te, thenkhat eizawnna lama buai avanga riltam tuar reh mai mai thin te kan inpawlh ta fer fur mai a. A tha lo hle. A ziaktupa ngei pawh hi kum sawm liam ta vel khan nitin chanchinbu a chhut thin avangin riltama tlaivar a ngah khawp a. Zuk leh hmuam leh ruihtheih thil dang ti miah lo khan a pumpui chhe lutuk kha a thihpui tep a ni. Thatchhiat vang chu dahtha ta ila, mahni tan hna kan thawk a, kan taksa chhiatpui khawpa kan thawh chuan thil tha a ni chuang hauh lo. Khuanu duan angin zan hi mut hun a ni a, chhun hi hnathawh hun a ni. Ram thenkhatah phei chuan zan lama hnathawh chi hrang hrang khap te pawh an awm ania.

5) Mut tam - Puitling hrisel chu a tlangpuiin nitin/zan tin darkar 8 (riat) mu tura ngaih kan ni. Mihring mu tlem chu hrisellohna a rawn piang thuai a, a nasa ah phei chuan thihpui tham a nih mithiamten an ring. Mut hi taksa hriselna atan chauh a pawimawh a ni lo a, kan thluak chak dan chenin a nghawng a ni, an ti. Mithiamte chuan zirchianna (research) an neihnaah duhtawka mu te leh mut khamlo te an khaikhin a. Duhtawka mu te hi nasa takin an rilru a chak zawk a ni, an ti. Ted Talks lamah pawh zirtu pakhat chuan zirlaite tan lehkha thiam thei lehzual turin mut a pawimawh zia a sawi a,  "Nilengin thil tam tak kan tawng a, kan hriatrengna (memory) lo khawltu thluak kha thil thar senglut turin a inhmang da zo a ni,"  a ti a. Duhtawka mut phawt a, harh leh hnu khan thluakin thil thar a senglut awlsam leh chiah a, chumi hunah chuan lehkha zirin thiam a awl zawk niin a ngai. Tha taka mut hnuah, zingkarah lehkhathiam a awl bik anih duh hmel. Mipa te tan - duhtawka mu te hian mut khamlo te aiin an nei lian zawk, a ti bawk.


RILRU HRISELNA

Kristian sakhua ah chuan midangte tanpui pawimawh zia te, lusun khawharte hnem a pawimawh zia te; rethei pachhia te tanpui te; kan chhungkhat laina hnai te mai ni lo, min hre hauh lo tu te chena hmangaih a hlutzia te; remna siamtu nih a tul thu te; rinawmna te; chan tawka lungawi; adt.  kan zir nasa hle mai. Hei hi sakhaw lungphum pawimawh ber ni pawhin a lang. Anih leh, chungte chuan enge kan nunah min pek let? Hlimna leh rilru hriselna a ni.

Thingkung ah han tehkhin ta ila, thingkung chuan inthlahchhawng turin a rah a ngai a, mahniin a rah ngawt thei bik lo. Pangpar a chhuah a, pangparah pawh chuan a pa chi leh a nu chi a la par hrang leh ta zel a. Thli hmang in a pa chi chu a nu chi ah va thlawh luh fuh changte awm mahse a chans a chhe em em mai a. Hei vang hian thingkung chuan pangpar zu a chhuah ta a ni. Chu pangpar zu chu khuai te, sava te, rannung chi hrang hrang ten an tlan a, pangpar hrang hrang zu an dawt atang khan a pa chi kha an pu kual a, a nu chi ah an va thun sak ta thin a, chumi zarah chuan thingkung chu a lo rah ve theih phah ta thin a ni. Thingkung khan par zu chhuah ta lo se rah a chhuah hlei thei hauh lo ang. Midangte tana thil tha a pekchhuah chiah khan amah pawhin a hlawkpui ta a ni.

Mihringte pawh mahnia awm thei kan awm hauh lo. Khawvel a thang zel a, kan mamawh a tam tial tial a, mi pakhat tan kan mamawh zawng zawng thiam sen a ni ta lo. Motor siam thiam kan awm a, khawl chhut chak em em te kan awm a, ranvulhtu kan awm a, pisa lama kalte zingah pawh thiam zawng inang lo vek kan awm ta fur mai, electric lam thiam bik te, lu meh leh pheikhawk siam chenin, thiam bik nei theuh kan ni ta fur a. Mahniin ramhnuai pil rilah awm ta ila, electric eng te, intarnet chak tha tak te, TV chanel hrang hrang en tur te, khawl thil chi hrang hrang te leh mamawh chi hrang hrang kan neih dan a hautak khawp ang. Mahse a huhoa kan awm hian harsa taka sum tam tak senna turah khan man tlawm zawkin kan neih theih phah a lo ni. Mahni thiam thil engemaw avanga mi chunga leng anga inngaih mai te a hlauhawm. Naktuk lawkah tunge kan mamawh dawn kan hre lo. Hna hniam bera kan ngaihte hi,  an awm ve tlat chhan chu kan mamawh vang tho a ni.  Thingkungin a rah theih nan par zu a pe chhuak ang khian, kan thenawm khawvengte laka kan tangkai theihna apiangah kan tangkai ve hian, a rah sengtu tur chu keimahni bawk kan ni.

Midangte tanpui chungchangah pawh a chang chuan kan hloh nia kan ngaih chang a awm mai thei, mahse kan hloh lo, hlimna kan hlep, tui taka mut theihna kan hlep. A chungah muttui pawimawh zia kan sawi tawh khi. Chumai a ni lo, kan chungah a lo let hun a awm. Mahni hmasial ran chu khawtlangah a chep thuai a, chhungkhat laina leh thiante a hloh thuai a, a khawvel a chep telh telh a, eizawnna kawngah mi rin a hlawh lo thuai a, a kham khawp a thawk chhuak lo thuai a. Rilru hrisellohna in a zui a, ama thlan khur a lai a ni. Midangte tanpui thintu, mi rinawm erawh chu eizawnna kawngah mi rin a hlawh a, a kawng zawhah hrehawm tawrh chang nei thin pawh nise a lo tanpui thinte mai bakah a lo hriatpuitute chenin tanpui let an lo inhuam zek zek a, hmangaihtu a ngah a, a hlim a, a hrisel nge nge thin.


TLIPNA

Kan sawi bakah hian zirmiten sawi belh tur tam tak kan neih ka ring. Amaherawhchu a ziaktu rilrua ngaih pawimawh zual kan han tarlang a ni a. Sel tur leh belh tur hria te kan awm phei chuan min finchhuah zel ula, a lawmawm ngawt ang.

No comments:

Post a Comment